Prekovremeni rad

 

Autor članka: Ljiljana Ćehajić, dipl. pravnik

---

 

Siže: U članku se analizira zakonodavno-pravni okvir rada dužeg od punog radnog vremena– prekovremenog rada i, s obzirom da brojni poslodavci imaju poslovne jedinice na teritoriji oba entiteta, ukazuje na razlike u entitetskim propisima kojima se reguliše ovaj pravni institut, koje, s obzirom na teritorijalnu primjenu radnog zakonodavstva, dovodi radnike istog pravnog lica u različit položaj. Također, osvrnućemo se i na zloupotrebu ovog pravnog instituta od strane poslodavaca, ali i samih radnika, koje poslodavac odobrava.

Ključne riječi: ugovoreno radno vrijeme, rad duži od punog radnog vremena, prekovremeni rad, radno zakonodavstvo, entitetski zakoni o radu i zaštiti na radu i teritorijalna primjena.

---

 

UVOD

 

Rad duži od punog radnog vremena je institut radnog prava koji se često zloupotrebljava na štetu radnika, bilo da se radi o razlozima zbog kojih se uvodi, vremenskom periodu za koji se uvodi, obavljanju prekovremenog rada bez propisanih pisanih odluka/naloga poslodavca, kao i bez propisane naknade za taj rad, kao i izostanak potpune evidencije o radu dužem od punog radnog vremena.

Međutim, česta je i pojava da radnici, u dogovoru s poslodavcem, bez zakonom utvrđenih razloga i bez poštivanja zakonskih normi koje se odnose na rad duži od punog radnog vremena, rade prekovremeno, odnosno sat-dva duže od utvrđenog radnog vremena, a onda sabiranjem tih sati koriste „slobodne dane“ u vrijeme kada im to odgovara. Ovakav nezakonit prekovremeni rad uglavnom nije praćen propisanim evidentiranjem.

S obzirom da brojni poslodavci imaju poslovne jedinice na teritoriji oba entiteta, potrebno je ukazati na razlike u entitetskim propisima kojima se reguliše ovaj pravni institut, koje, s obzirom na teritorijalnu primjenu radnog zakonodavstva, dovode radnike istog pravnog lica u različit položaj, posebno u pogledu dužine dozvoljenog trajanja ovog rada i visine naknade za taj rad, ali i zaštite radnika od rada dužeg od punog/nepunog radnog vremena (dalje: prekovremeni rad).

 

Šta je prekovremeni rad

Prekovremeni rad je rad u vremenu dužem od ugovorenog radnog vremena radnika, u skladu sa zakonom.

Zakonom propisana obveza radnika je da, na zahtjev ili po nalogu poslodavca, radi duže od ugovorenog radnog vremena, ali samo izuzetno, u slučajevima i u trajanju propisanom zakonom, odnosno radnim zakonodavstvom koji se primjenjuje na teritoriji Bosne i Hercegovine.

Prekovremeni rad mogu da obavljaju radnici zaposleni na neodređeno ili na određeno vrijeme, kao i radnici koji rade u punom ili nepunom radnom vremenu, o čemu odluku donosi poslodavac, ali samo ukoliko nastupi neki od slučajeva/razloga propisanih zakonom i ako ne postoje zakonske zabrane za prekovremeni rad tih radnika.

Ugovoreno radno vrijeme može biti puno, nepuno[1] i skraćeno, zbog posebnih uslova rada, koje je u pogledu prava i obaveza radnika izjednačeno s punim radnim vremenom.[2]

Članom 2. tačka 1. Evropske socijalne povelje (revidirane) propisano je da, u cilju osiguravanja efikasnog korištenja prava na pravične uslove rada, zemlje potpisnice preuzimaju obavezu da predvide razumno dnevno i sedmično radno vrijeme, radnu sedmicu koja se progresivno smanjuje u mjeri koju dopušta povećanje produktivnosti i drugi relevantni faktori.

Cilj ovih odredaba je zaštita radnika od izrabljivanja, odnosno sprečavanje dugotrajnog rada, odnosno propisivanje razumnog dnevnog i sedmičnog radnog vremena, što je i propisano domaćim zakonodavstvom.

Naime, prosječno radno vrijeme tokom kalendarske godine ili drugog perioda određenog kolektivnim ugovorom, ne može biti duže od punog radnog vremena, koje je u Federaciji Bosne i Hercegovine (dalje: FBiH)[3] 40 sati sedmično, a za maloljetnike ne duže od 36 sati sedmično, koje se raspoređuje na pet ili šest radnih dana, kao i nepunog radnog vremena, u trajanju koje je ugovoreno ugovorom o radu.

Puno radno vrijeme u Republici Srpskoj (dalje: RS) ne može biti duže od 40 sati sedmično[4], a nepuno ne može biti kraće od ¼ punog sedmičnog radnog vremena.[5]

Prosječno radno vrijeme u toku trajanja preraspodjele, u oba entiteta, ne može biti duže od 52 sata sedmično, a za sezonske poslove najduže 60 sati sedmično.[6]

Rad u preraspodijeljenom radnom vremenu, ukoliko se obavlja u zakonom utvrđenim okvirima, ne smatra se prekovremenim radom ni u FBiH ni u RS.

 

---

 

Razlozi za uvođenje prekovremenog rada

Entitetski zakoni donekle različito definišu razloge zbog kojih se može uvesti prekovremeni rad.

• neplanirano / iznenadno povećanje obima posla (oba zakona)
• radi otklanjanja posljedica vremenskih nepogoda, havarija na sredstvima rada, požara, zemljotresa, epidemija i drugih nesreća (ZORRS)
• u slučaju više sile (požar, potres, poplava), kao i u drugim sličnim slučajevima neophodne potrebe (ZORFBiH)

ZORFBiH propisuje da se prekovremeni rad može uvesti, što ostavlja mogućnost poslodavcu da sam određuje šta je “neophodna potreba” i tako zloupotrebi ovaj pravni institut.

 

Dužina trajanja prekovremenog rada

Entitetski zakoni različito propisuju dužinu trajanja prekovremenog rada, dnevno, sedmično i na godišnjem nivou.

 ZORFBiH,

• najviše do osam sati sedmično
• ne više od tri sedmice neprekidno, ili više od deset sedmica ukupno u toku kalendarske godine

 

ZOR RS

•  ne može trajati više od deset časova sedmično, niti duže od četiri časa dnevno
• ne više od 180 časova, a izuzetno, ako je to određeno kolektivnim ugovorom, maksimalno do 230 časova godišnje

Oba zakona sadrže odredbu da, ako potreba za prekovremenim radom traje duže nego što je propisano, poslodavac je dužan da o tome obavijesti nadležnog inspektora rada, te da će inspekcija rada zabraniti prekovremeni rad uveden suprotno odredbama zakona.

Pored zabrane prekovremenog rada i utvrđivanja prekršajne kazne, inspekcija rada će preporučiti poslodavcu da poveća broj radnika ili drugačije rasporedi radno vrijeme da bi se izbjeglo uvođenje prekovremenog rada.

 

Kome nije dozvoljen prekovremeni rad

Oba zakona zabranjuju prekovremeni rad:

• radnicima mlađim od 18 godina života i
• trudnicama.

ZORRS zabranjuje prekovremeni rad i:

• majkama sa djetetom do tri godine života i
• samohranom roditelju ili usvojiocu djeteta mlađeg od šest godina života.

 

ZORFBiH zabranjuje prekovremeni rad i:

• majci i usvojitelju djeteta do tri godine života, kao i
• samohranom roditelju, samohranom usvojitelju i licu kojem je na osnovu rješenja nadležnog organa dijete povjereno na čuvanje i odgoj, do šest godina života djeteta.

 

Dok maloljetni radnici ne mogu raditi prekovremeno ni pod kojim uslovima, ostalim radnicima, kojima je zabranjen prekovremeni rad (što znači da im poslodavac ne može narediti da rade prekovremeno), na njihov pismeni zahtjev, poslodavac u RS može odobriti da rade prekovremeno, a u FBiH mogu raditi prekovremeno ako daju pisanu izjavu o dobrovoljnom pristanku na takav rad.

ZORFBiH, kaznenim odredbama, propisuje zabranu rada dužeg od skraćenog radnog vremena (što znači zabranu prekovremenog rada) radnicima koji rade na radnim mjestima i poslovima na kojima i pored primjene odgovarajućih mjera i sredstava zaštite na radu, postoji povećano štetno dejstvo uslova rada na zdravlje radnika, pa se radno vrijeme skraćuje srazmjerno tom štetnom dejstvu, odnosno srazmjerno štetnom utjecaju uvjeta rada na zdravlje i radnu sposobnost radnika.[7]

Naime, propisano je da poslodavac čini prekršaj ako od radnika zahtijeva da na poslovima, na kojima se uz primjenu mjera sigurnosti i zdravlja na radu nije moguće zaštititi od štetnih uticaja, radi duže od skraćenog radnog vremena.[8]

Ove zabrane nema u ZORRS, ali saglasno Zakonu o zaštiti na radu RS[9] radnik ima pravo da odbije da rad duže od punog radnog vremena, ako bi prema ocjeni službe medicine rada, takav rad mogao da pogorša njegovo zdravstveno stanje.

ZORFBiH nema propisane zabrane prekovremenog rada u slučaju ako bi prekovremeni rad, po nalazu nadležnog zdravstvenog organa, mogao da pogorša zdravstveno stanje radnika.

 

Dežurstvo na radnom mjestu

ZORRS prekovremenim radom smatra i dežurstvo na radnom mjestu, koje se uređuje posebnim propisom ili opštim aktom, dok ZORFBiH ne poznaje dežurstvo na radnom mjestu, mada ga poznaju neki kolektivni ugovori zaključeni na teritoriji FBiH i propisuju visinu naknade za dežurstvo, mada je to stvarno rad duži od punog radnog vremena za koji je propisana posebna naknada.

 

Način na koji se uvodi prekovremeni rad

ZORFBiH propisuje da je radnik, na zahtjev poslodavca, obavezan da radi duže od punog radnog vremena (prekovremeni rad).

Ovim zakonom nije propisano da li je “zahtjev poslodavca” usmeni ili pismeni, odnosno da li se donosi rješenje i kada, prije ili nakon obavljenog rada, kako će se obračunavati takav rad i sl.

Kako o pravima i obavezama radnika iz ugovora o radu odlučuje poslodavac,[10] to je poslodavac dužan pravilnikom o radu propisati način na koji se uvodi prekovremeni rad (pismeni zahtjev ili nalog, rješenje, odluka), s pravom radnika na podnošenje zahtjeva za zaštitu prava, koje ne zadržava izvršenje rješenja, s obzirom na razloge uvođenja.

Akt poslodavca treba da sadrži razlog uvođenja i broj sati prekovremenog rada koje je radnik dužan obaviti u određenom vremenskom periodu, u skladu sa zakonom.

 

ZORRS propisuje da je radnik je dužan, na pismeni zahtjev ili nalog poslodavca, da radi duže od punog radnog vremena[11].

 

Kad se smatra da je prekovremeni rad prisilan rad

Međunarodna organizacija rada prisilni rad definira kao “svaki rad ili pružanje usluga koje se zahtijeva od bilo koje osobe pod prijetnjom upotrebe kažnjavanja i na koje osoba nije dobrovoljno pristala”.

“Nema mnogo radnika koji rado rade prekovremeno. No ipak, veliki broj radnika shvata da bi bilo nerazumno sa njihove strane da odbiju prekovremeni rad u izuzetnim i nepredviđenim okolnostima u kojima je njihov poslodavac pod određenim pritiskom.

Jedno od najčešćih pitanja koje se postavlja u okviru rasprava o pravnim okvirima prisilnog rada jeste kada se prekovremeni rad može smatrati prisilnim radom. Bitne su dvije preliminarne napomene: kao prvo, MOR-ov Odbor stručnjaka za primjenu konvencija i preporuka utvrdio je da prekovremeni rad ne može biti prisilni rad ukoliko se odvija unutar ograničenja predviđenih državnim zakonima i kolektivnim ugovorima. Pored toga, kriterij “ugroženosti” radnika je od ključnog značaja.

Prekovremeni rad je prisilni rad kada radnici u praksi nemaju mogućnost da odbiju takav prekovremeni rad jer se plaše da će biti otpušteni sa radnog mjesta ili da im rad u uobičajenom radnom vremenu neće osigurati minimalan osobni dohodak (npr. u slučajevima kada se naknada za rad utvrđuje prema ciljevima produktivnosti).”[12]

 

Zloupotreba prekovremenog rada mogla bi se smatrati prisilnim radom, jer radnik, u strahu da će ostati bez posla, pristaje na prekovremeni rad duži od propisanog, iz razloga koji nisu propisani kao uslov za uvođenje prekovremenog rada, kao i pristaje na “slobodne dane” umjesto propisane naknade za prekovremeni rad.

 

 

---

 

Prekovremeni rad sezonskih radnika

Radno-pravnim zakonodavstvom nije regulisano pitanje rada sezonskih radnika, koji rade uz radnike poslodavca kojima je radno vrijeme preraspodijeljeno, odnosno postavlja se pitanje da li se rad ovih radnika, koji se obavlja duže od punog radnog vremena poslodavca, smatra prekovremenim radom.

U praksi se to rješava tako da se sati koje su odradili ovi radnici obračunavaju u punom iznosu, jer se ne mogu nadoknaditi u drugom dijelu preraspodijeljenog radnog vremena kao stalnim radnicima pravnog lica, jer oni nisu stalno zaposleni kod tog poslodavca.

Obračun u punom iznosu podrazumijeva evidentiranje i redovnih i prekovremenih radnih sati ovih radnika , a to bi značilo i uvećanu satnicu po osnovu prekovremenog rada.

U nedostatku prakse inspekcije rada, bojimo se da poslodavci ne obračunavaju uvećanu satnicu po osnovu prekovremenog rada, a da poslodavac svjesno angažuje sezonske radnike da rade duže od punog radnog vremena, znajući da će raditi samo dok traje sezona i neće tražiti uvećanu dnevnicu.

Ovakav način angažovanja sezonskih radnika smatramo suprotnim odredbama zakona kojim se reguliše prekovremeni rad , kako zbog kršenja razloga zbog kojih se uvodi, tako i vremena koje je propisano za obavljanje dozvoljenog prekovremenog rada, kao i kršenja drugih odredaba zakona koje se odnose na uvođenje prekovremenog rada.

 

 

Naknada za prekovremeni rad

Članom 4. tačka 2. Evropske socijalne povelje (revidirane), u cilju osiguranja djelotvornog korištenja prava na pravičnu naknadu, propisano je da se zemlje potpisnice obavezuju da priznaju pravo radnika na povećanu stopu naknade za prekovremeni rad, uz određene izuzetke u posebnim slučajevima. Korištenje ovih prava će se postići slobodnim zaključivanjem kolektivnih ugovora, mehanizmom određivanja plaća predviđenim statutom, ili drugim načinima koji odgovaraju uslovima u zemlji.

U FBiH i RS, ove odredbe Evropske socijalne povelje implementirane su u entitetskim zakonima o radu.[13]

Oba entitetska zakona o radu regulišu da za vrijeme prekovremenog rada radnik ima pravo na uvećanje plate.

ZORFBiH propisuje da radnik ima pravo povećanu plaću za prekovremeni rad, u skladu sa kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu i ugovorom o radu.[14]

Naknada za prekovremeni rad je različito utvrđena kolektivnim ugovorima u Federaciji BiH, od najmanje 25% od neto satnice do 50% od osnovne plaće radnika.

 

Saglasno ZORRS, plata radnika se, u skladu sa opštim aktom (kolektivnim ugovorom ili pravilnikom o radu) i ugovorom o radu, uvećava po osnovu prekovremenog rada.[15] Ukoliko se kolektivnim ugovorom ne utvrdi uvećanje plate, uvećanje plate odlukom utvrđuje Vlada RS na prijedlog Ekonomsko-socijalnog savjeta RS, a na osnovu zahtjeva jedne od učesnica tog kolektivnog ugovora, koja se primjenjuje do zaključivanja kolektivnog ugovora kojim će ova pitanja biti regulisana.[16]

Odlukom o utvrđivanju uvećanja plate, visine primanja po osnovu rada i visine pomoći radniku[17] utvrđeno je da se osnovna plata za prekovremeni rad povećava za 25%.

Pored naknade, ZORRS propisuje da poslodavac radniku isplaćuje i troškove jednog toplog obroka u slučaju obavljanja prekovremenog rada dužeg od tri časa dnevno u visini od 0,85% prosječne bruto plate u Republici Srpskoj za prethodnu godinu, ukoliko kod poslodavca nije organizovana ishrana radnika,[18] što u Federaciji BiH nije propisano.

 

 

Prekovremeni rad i službeno putovanje

Često se postavlja pitanje da li radnik, koji je upućen na službeno putovanje i radi na dane svog sedmičnog odmora dok je na službenom putovanju, ima pravo na naknadu za prekovremeni rad i rad u dane sedmičnog odmora, pored dnevnice za službeno putovanje.

Prema mišljenju Federalnog ministarstva rada i socijalne politike:

„Radniku koji je ispunio fond od 40 radnih sati u toku sedmice i na dan svog sedmičnog odmora je upućen na službeno putovanje, trebate uvećati platu po osnovu prekovremenog rada i rada na dan sedmičnog odmora. Jedno uvećanje ne isključuje drugo. Također, radnik ima pravo i na dnevnicu za službeno putovanje, a poslodavac je dužan radniku koji radi na dan sedmičnog odmora osigurati jedan dan u periodu određenom prema dogovoru poslodavca i radnika koji ne može biti duži od dvije sedmice. S obzirom da je radnik radio dva dana na dane sedmičnog odmora, mišljenja smo da mu trebate odobriti dva dana odmora u roku od dvije sedmice.“ (mišljenje Federalnog ministarstva rada i socijalne politike, Broj: 03-34/11-1848/19 od 07.08.2019. godine)

 

Kaznene odredbe

Oba entitetska zakona o radu propisuju prekršaje i novčano kažnjavanje poslodavca i odgovornog lica kod poslodavca ako od radnika zahtijeva odnosno odredi prekovremeni rad duži od propisanog i ako naredi prekovremeni rad licima kojima je zabranjen prekovremeni rad.[19]

Osim ovih prekršaja, ZORFBiH predviđa da je prekršaj i ako poslodavac:

• ne obavijesti nadležnu inspekciju rada o prekovremenom radu o kojem ga je dužan obavijestiti, i
• ne postupi po zabrani inspektora rada kojim se zabranjuje prekovremeni rad.

Međutim, iznosi novčanih kazni za poslodavca, za poslodavca u slučaju ponovljenog prekršaja i odgovorno lice kod poslodavca, su različiti.

Saglasno ZORRS, novčana kazna propisana za poslodavca je od 2.000 KM do 12.000 KM, a u slučaju ponovljenog prekršaja najmanje u iznosu od 5.000 konvertibilnih maraka, a za odgovorno lice kod poslodavca novčana kazna u iznosu od 200 do 1.200 konvertibilnih maraka:

• ako radniku odredi da radi prekovremeno duže od vremena propisanog u članu 61. ovog zakona,
• ako odredi da radi prekovremeno radnik iz člana 64. ovog zakona.[20]

Ako je prekršaj učinjen prema radniku mlađem od 18 godina, ženi u vezi sa trudnoćom, porođajem i materinstvom, ili prema radniku invalidu, novčana kazna za pravno lice ne može biti manja od 3.000 konvertibilnih maraka, a za odgovorno lice od 500 konvertibilnih maraka.

Saglasno ZORFBiH, novčana kazna propisana za poslodavca je od 1.000,00 KM do 3.000,00 KM, a u ponovljenom prekršaju od 5.000,00 KM do 10.000,00 KM. Pored toga, posebno je propisana novčana kazna za prekršaj poslodavca – fizičko lice, od 2.000,00 KM do 5.000,00 KM, i to za ako:

• od radnika zahtijeva da na poslovima, na kojima se uz primjenu mjera sigurnosti i zdravlja na radu nije moguće zaštititi od štetnih uticaja, radi duže od skraćenog radnog vremena (član 37.),
• od radnika zahtijeva da radi duže od punog radnog vremena (prekovremeni rad) suprotno članu 38. st. 1. i 3. ovog zakona,
• ne obavijesti nadležnu inspekciju rada o prekovremenom radu o kojem ga je dužan obavijestiti (član 38. stav 2.),
• naredi prekovremeni rad maloljetnom radniku (član 38. stav 3.),
• trudnici, majci odnosno usvojiocu djeteta do tri godine života kao i samohranom roditelju, samohranom usvojiocu i licu kojem je na osnovu rješenja nadležnog organa dijete povjereno na čuvanje i odgoj, do šest godina života djeteta, bez njihovog pisanog pristanka, naredi prekovremeni rad (član 38. stav 4.),
• ne postupi po zabrani inspektora rada kojim se zabranjuje prekovremeni rad
• član 38. stav 5.).

Novčana kazna za odgovorno lice kod poslodavca u RS propisana je u iznosu od 200 do 1.200 konvertibilnih maraka, a u FBiH od 2.000,00 KM do 5.000,00 KM.

Saglasno ZORRS, ako je prekršaj učinjen prema radniku mlađem od 18 godina, ženi u vezi sa trudnoćom, porođajem i materinstvom, ili prema radniku invalidu, u RS novčana kazna za pravno lice ne može biti manja od 3.000 konvertibilnih maraka, a za odgovorno lice od 500 konvertibilnih maraka.

ZORFBiH propisuje da, ako je prekršaj učinjen prema maloljetnom radniku, najniži i najviši iznos novčane kazne uvećava se dvostruko.

---

[1] Član 36. Zakona o radu („Službene novine Federacije BiH“, br. 26/16 ,  89/18 i 44/22 ) (dalje: ZORFBiH)

(2) Puno radno vrijeme traje 40 sati sedmično, ako zakonom, kolektivnim ugovorom, pravilnikom o radu ili ugovorom o radu nije određeno u kraćem trajanju.
(3) Puno radno vrijeme za maloljetne radnike smije biti duže od 35 sati sedmično.

(5) Nepunim radnim vremenom smatra se radno vrijeme kraće od punog radnog vremena.

Član 57. Zakona o radu (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 1/16 ,  66/18, 91/21 i 119/21) (dalje: ZORRS)

(1) Puno radno vrijeme radnika iznosi 40 časova sedmično.

(2) Opštim aktom može da se utvrdi radno vrijeme kraće od 40 časova sedmično, ali ne kraće od 36 časova sedmično.

Član 41. ZORRS

Radni odnos može da se zasnuje i za rad sa nepunim radnim vremenom, na neodređeno ili određeno vrijeme ali ne kraće od ¼ punog sedmičnog radnog vremena, osim ako posebnim propisom nije drugačije propisano.

[2] Član 37. ZORFBiH i član 59. ZORRS

[3] Član 36. st.(2) i (3) ZORFBiH

[4] Član 57. stav (1) ZORS

(2) Opštim aktom može da se utvrdi radno vrijeme kraće od 40 časova sedmično, ali ne kraće od 36 časova sedmično

[5] Član 41. ZORRS

[6] Član 39. ZORFBiH i član 69. ZORRS

[7] Član 37. ZORFBiH

[8] Član 37. ZORFBiH

[9] Član  33. tačka g. Zakona o zaštiti na radu („Službeni glasnik Republike Srpske“, br.  01/08, 13/10)

[10] Član112. ZORFBiH

[11] Član 60. ZORRS

[12] Kratki vodič  za aktivnosti  ITUC  – Međunarodna konfederacija sindikata, maj  2008. godine – Prisilni rad

[13] Član 38. ZORFBiH

 Čl. 60. do 65.  ZORRS

[14] Član 76. ZORFBiH

[15] Član 124. stav (2) ZORR

[16] Član 134. ZORRS

[17] Odluka o utvrđivanju uvećanja plate, visine primanja po osnovu rada i visine pomoći radniku („Službeni glasnik RS“, br. 53/16, 12/22 i 39/22)

[18] Član 132. ZORRS

[19] Član 264. ZORRS/ član 171. ZORFBiH

[20] Član 264. ZORRS

 

 

Pogledajte i ostale Novosti.

Vezane novosti:

Naknada plate i aktuelnosti u vezi naknada plate u 2024. godini, Inspekcijski nadzor – Seminar – Februar 2024

Objavljeno novih 60 odgovora na pitanja na portalu RECko radni odnosi FBiH

Definisanje radnog mjesta i opis zadataka zaposlenih radnika

Državni i vjerski praznici – stručni članak – Jusuf Brkić, dipl. iur.

Pitanja i odgovori – Radni odnosi u FBiH u 2021. godini